Cây dưa hấu

Tên khoa học: Citrullus lanatus, thuộc họ Bầu bí, lớp thực vật hai lá mầm (Eudicots), có nguồn gốc từ khu vực Ai Cập, Ấn Độ. 2n = 22.

Ban đầu, dưa hấu hoang dại có ruột quả cứng, màu nhạt và vị nhạt hoặc đắng. Nó được con người cổ đại ưa chuộng và trồng trọt chủ yếu như một nguồn cung cấp nước quan trọng để sinh tồn trong điều kiện sa mạc khắc nghiệt. Ngày nay, dưa hấu đã trở thành một trong những loại trái cây được trồng và tiêu thụ rộng rãi nhất trên toàn cầu.

Theo FAOSTAT (2023), diện tích trồng dưa hấu trên toàn thế giới khoảng hơn 3 triệu ha, với sản lượng dưa hấu đạt gần 105 triệu tấn. Riêng Việt Nam chúng ta có diện tích trồng dưa hấu khoảng hơn 51 nghìn ha, với sản lượng lúa đạt gần 1,3 triệu tấn.

Đặc điểm sinh học của cây dưa hấu

Hệ rễ: Hệ rễ của cây dưa hấu phát triển rất mạnh mẽ, gồm rễ cái là một trục chính, có khả năng ăn sâu xuống đất 0,6-1,2 m, đặc biệt trong điều kiện đất có thành phần cơ giới nhẹ như đất cát pha. Từ rễ cái mọc ra các rễ phụ lan rộng theo chiều ngang với bán kính từ 50-60 cm, có thể đạt tới 1-2 m. Phần lớn hệ rễ tập trung ở tầng đất mặt, trong khoảng 20-30 cm. Cây dưa hấu không chịu được ngập úng, bộ rễ sẽ nhanh chóng bị thối nếu đất bị úng nước.

Thân: Dưa hấu là cây thân thảo, dạng dây leo bò trên mặt đất (scrambling and trailing vine). Thân chính có thể dài 1-6 m tùy theo giống. Thân có nhiều mắt, tiết diện có góc cạnh và được bao phủ bởi một lớp lông tơ dài, màu trắng, đặc biệt dày đặc ở các phần non. Tại các nách lá, cây phát triển các tua cuốn. Đây là những cấu trúc biến dạng từ lá, có khả năng phân nhánh, giúp cây bám vào các vật thể xung quanh để leo lên, tối ưu hóa việc tiếp nhận ánh sáng.

Lá: Lá của cây dưa hấu là lá đơn, mọc cách (một lá mỗi mấu), có cuống dài từ 5-15 cm, được bao phủ bởi lông mềm. Phiến lá dài từ 10-20 cm và rộng 7-15 cm. Đặc điểm nổi bật nhất là phiến lá xẻ thùy rất sâu theo dạng chân vịt hoặc lông chim (pinnatifid), thường có 3-5 thùy chính, và mỗi thùy chính lại tiếp tục phân chia thành các thùy nhỏ hơn. Cấu trúc này không chỉ giúp tăng hiệu quả quang hợp mà còn là một cơ chế thích nghi giúp lá không bị rách nát khi gặp mưa lớn. Cả hai mặt lá đều có lông và tạo cảm giác sần sùi. Lá mầm khi mới mọc có kích thước lớn và hình trứng.

Hoa: Dưa hấu là cây đơn tính đồng chu (monoecious), nghĩa là hoa đực và hoa cái tồn tại riêng biệt nhưng cùng trên một cây. Hoa có màu vàng nhạt, đường kính khoảng 2,5-3 cm, mọc đơn độc ở các nách lá. Theo quy luật phát triển, hoa đực thường xuất hiện trước hoa cái khoảng 10-14 ngày. Hoa cái có thể dễ dàng nhận biết nhờ có một bầu nhụy (bầu quả non) rõ ràng nằm bên dưới các cánh hoa (inferior ovary). Dưa hấu thụ phấn chủ yếu nhờ côn trùng, trong đó ong mật đóng vai trò quan trọng nhất. Hoa cái chỉ nở và có khả năng thụ phấn trong một ngày duy nhất, thường là vào buổi sáng. Để quả có thể phát triển to, tròn đều và không bị méo mó, mỗi hoa cái cần được ong đến thụ phấn nhiều lần (trung bình khoảng 7 lần). Nếu quá trình thụ phấn không đầy đủ, quả non sẽ bị biến dạng, phát triển không hoàn thiện và cuối cùng sẽ rụng đi. Áp dụng các biện pháp thụ phấn bổ sung bằng tay, đặc biệt trong điều kiện thời tiết bất lợi (mưa nhiều, ít nắng), là một kỹ thuật canh tác tối quan trọng.

Quả: Về mặt thực vật học, quả dưa hấu là một loại quả mọng đặc biệt được gọi là "pepo". Đặc điểm của pepo là có vỏ ngoài cứng (exocarp) và phần thịt quả (mesocarp và endocarp) mọng nước, không có vách ngăn bên trong. Hình dạng quả rất đa dạng, từ hình cầu, hình trứng đến hình bầu dục, tùy thuộc vào đặc tính của từng giống. Vỏ quả cứng, bề mặt láng, có màu sắc từ xanh đen tuyền đến xanh nhạt, thường có các đường gân, sọc hoặc vân đặc trưng. Ruột quả cũng rất đa dạng về màu sắc, phổ biến nhất là đỏ và hồng, nhưng cũng có các giống ruột vàng, cam, hoặc trắng. Màu đỏ đặc trưng của ruột dưa hấu là do sự hiện diện của sắc tố lycopene, một chất chống oxy hóa mạnh. Trong khi đó, các giống ruột vàng lại giàu beta-carotene.

Hạt: Hạt dưa hấu có hình dẹp, dạng trứng ngược, dài khoảng 10 mm và rộng 5 mm. Màu sắc của hạt cũng thay đổi tùy theo giống và độ chín của quả, có thể là màu trắng, nâu nhạt, nâu đậm hoặc đen tuyền.

Cây dưa hấu thường bắt đầu ra hoa sau khi gieo trồng khoảng 25-40 ngày, tùy thuộc vào giống và điều kiện chăm sóc. Hoa đực sẽ nở trước với số lượng lớn để đảm bảo có đủ nguồn phấn khi hoa cái bắt đầu nở. Sau khoảng 1-2 tuần, hoa cái sẽ xuất hiện. Tỷ lệ hoa đực so với hoa cái thường khá cao, có thể là 7:1 hoặc hơn. Thụ phấn tự nhiên chủ yếu nhờ vào các loại côn trùng như ong, bướm. Trong điều kiện canh tác thiếu côn trùng hoặc để đảm bảo tỷ lệ đậu quả cao, người trồng thường tiến hành thụ phấn thủ công. Chọn một bông hoa đực vừa nở, to khỏe, có nhiều phấn. Ngắt bông hoa đực, có thể vặt bỏ các cánh hoa để lộ rõ phần nhị phấn. Nhẹ nhàng chấm và xoay nhẹ phần nhị phấn của hoa đực vào đầu nhụy của hoa cái để phấn dính vào. Sau khi thụ phấn thành công, bầu quả ở hoa cái sẽ lớn lên nhanh chóng. Nếu không được thụ phấn, hoa cái sẽ héo và rụng đi.

Sự ra đời của dưa hấu không hạt là một trong những thành tựu nổi bật của di truyền học ứng dụng trong nông nghiệp, dựa trên việc điều khiển số lượng bộ nhiễm sắc thể của cây. Các giống dưa hấu truyền thống và phổ biến là giống lưỡng bội (diploid), có bộ nhiễm sắc thể là 2n. Người ta xử lý hạt giống hoặc cây con của giống lưỡng bội bằng hóa chất colchicine. Chất này có tác dụng ức chế sự hình thành thoi vô sắc trong quá trình phân bào, dẫn đến việc bộ nhiễm sắc thể được nhân đôi nhưng tế bào không phân chia, tạo ra cây tứ bội (tetraploid) với bộ nhiễm sắc thể là 4n. Bước tiếp theo là tiến hành lai hữu tính giữa cây tứ bội (4n, dùng làm cây mẹ) và cây lưỡng bội (2n, dùng làm cây bố). Phấn hoa từ cây 2n (giao tử n) sẽ thụ tinh cho noãn của cây 4n (giao tử 2n). Hợp tử tạo thành sẽ có bộ nhiễm sắc thể là 3n. Hạt giống từ quả lai này khi đem gieo sẽ phát triển thành cây tam bội (triploid). Cây tam bội (3n) này là bất dục (sterile) vì có số lượng nhiễm sắc thể lẻ, gây cản trở cho quá trình giảm phân tạo giao tử. Do đó, cây không thể tạo ra hạt hoàn chỉnh. Quả phát triển từ cây tam bội sẽ không có hạt, hoặc chỉ có những hạt lép, màu trắng, mềm và có thể ăn được. Đây chính là dưa hấu không hạt được bán trên thị trường.

Các giống dưa hấu phổ biến

Tại Việt Nam, việc chọn giống dưa hấu không chỉ dựa vào năng suất và chất lượng mà còn phụ thuộc nhiều vào khả năng thích ứng với điều kiện khí hậu từng vùng và thị hiếu của thị trường.

Hắc Mỹ Nhân: có nguồn gốc từ Thái Lan, được các công ty giống cây trồng tại Việt Nam nhập khẩu, sản xuất và phân phối rộng rãi. Đây là giống lai F1 nên có khả năng sinh trưởng mạnh và cho năng suất cao. Quả có dạng oval hoặc trụ dài, khá đồng đều với lớp vỏ màu xanh đen bóng, rất đẹp mắt. Các sọc gân trên vỏ thường mờ hoặc không rõ ràng. Trung bình mỗi quả nặng 2,5-4,5 kg, tùy thuộc vào điều kiện chăm sóc. Vỏ dưa tuy không quá dày nhưng có độ dai nhất định, giúp quả ít bị dập nát khi vận chuyển đi xa. Ruột dưa có màu đỏ thẫm, tươi tắn và hấp dẫn, thịt dưa chắc, giòn, nhiều nước, hương vị thơm và đặc biệt là rất ít hạt. Độ ngọt (độ Brix) rất cao, thường đạt từ 12-14%, mang lại vị ngọt đậm đà. Đây là giống dưa ngắn ngày, thời gian từ khi gieo trồng đến khi thu hoạch khá nhanh, chỉ khoảng 55-65 ngày. Cây phát triển rất khỏe, dễ trồng, khả năng phân nhánh và ra hoa đậu quả tốt. Cây cho năng suất cao (35-40 tấn/ha) và có khả năng chống chịu tốt với bệnh thán thư và héo vàng.

An Tiêm (An Tiêm 95, 100, 109, 777): là dòng giống lai F1 do các Viện nghiên cứu trong nước tạo ra, mang tên người anh hùng trong truyền thuyết dưa hấu Việt Nam. Giống An Tiêm 95 có quả dạng tròn đều, cân đối, rất đẹp mắt, lý tưởng để chưng bày. Quả rất to, trọng lượng trung bình đạt 6-8 kg/quả. Vỏ có màu xanh đen bóng đặc trưng, xen lẫn các sọc gân mờ. Lớp vỏ có độ dày trung bình nhưng cứng cáp, là một ưu điểm lớn giúp quả chịu va đập tốt khi vận chuyển đi xa và có thời gian bảo quản lâu hơn sau thu hoạch. Ruột có màu đỏ đậm, tươi tắn, nhìn rất hấp dẫn. Thịt quả chắc, mịn, không bị bọng ruột, vị ngọt đậm đà, giòn và nhiều nước. Đây là giống trung-dài ngày, thời gian từ khi gieo trồng đến khi thu hoạch khoảng 70-75 ngày. Cây phát triển rất khỏe, bò mạnh và có khả năng thích nghi rộng với nhiều điều kiện khí hậu, thổ nhưỡng khác nhau trên cả nước. Giống được chọn tạo với khả năng chống chịu sâu bệnh tốt. Cây rất dễ ra hoa và tỷ lệ đậu quả cao, giúp nông dân dễ dàng canh tác và đảm bảo năng suất, có thể đạt từ 35-40 tấn/ha.

Sugarbaby: là giống thuần chủng, giống cổ điển, có thể giữ lại hạt của quả để trồng cho vụ sau. Quả có dạng tròn đều, rất cân đối. Đây là giống dưa có kích thước nhỏ, trọng lượng trung bình chỉ từ 2,5-4,5 kg/quả. Vỏ có màu xanh thẫm, bóng, gần như màu đen, thường không có sọc hoặc có sọc rất mờ, khó nhìn thấy. Vỏ khá mỏng nhưng lại rất cứng và dai, giúp bảo vệ quả tốt. Ruột có màu đỏ tươi rất đẹp mắt, kết cấu mịn, chắc và cực kỳ mọng nước, có vị ngọt sắc, đậm đà với độ đường (Brix) rất cao. Đây là giống có thời gian thu hoạch khá dài, khoảng 75-80 ngày. Dây leo của cây Sugarbaby tương đối gọn, không vươn dài và lan rộng như các giống dưa quả lớn, do đó rất phù hợp để trồng trong thùng xốp tại nhà hoặc trong các khu vườn có diện tích nhỏ. Năng suất tổng thể trên một diện tích lớn có thể không cao bằng các giống lai F1 chuyên canh tác công nghiệp.

Hoàng Long: là giống F1. Quả có dạng tròn đến oval nhẹ, rất đồng đều, trọng lượng trung bình mỗi quả đạt 2,5-4 kg. Vỏ có màu xanh sáng với các sọc gân xanh đậm chạy dọc quả, có độ dày trung bình, cứng cáp, thuận lợi cho việc vận chuyển đi xa. Ruột có màu vàng chanh tươi sáng, rất bắt mắt. Thịt quả chắc, giòn, mịn, không bị xốp, có vị ngọt thanh, hương thơm nhẹ đặc trưng. So với dưa hấu ruột đỏ, vị ngọt của nó thường được mô tả là có chiều sâu, phảng phất một chút hương mật ong. Đây là giống dưa có thời gian sinh trưởng ngắn, chỉ khoảng 60-65 ngày. Cây sinh trưởng rất khỏe, dễ trồng và có khả năng thích nghi rộng với nhiều vùng khí hậu khác nhau của Việt Nam. Cây dễ ra hoa và tỷ lệ đậu quả rất cao, giúp đảm bảo năng suất ổn định, có thể đạt từ 25-30 tấn/ha.

Kim Hồng: là giống F1. Quả có dạng oval, đồng đều, trọng lượng trung bình mỗi quả nặng 2,5-4 kg. Điểm độc đáo và tạo nên tên tuổi của giống dưa này là vỏ quả khi chín có màu vàng kim rực rỡ, trơn bóng và rất đẹp mắt. Vỏ mỏng nhưng dai và chắc chắn, giúp quả dễ dàng vận chuyển đi xa mà ít bị dập nát. Ruột quả có màu đỏ đậm, tươi tắn, thịt quả chắc, giòn, mọng nước và có vị ngọt đậm. Đây là giống ngắn ngày, thời gian từ khi gieo đến khi thu hoạch chỉ khoảng 60-65 ngày. Cây sinh trưởng rất khỏe, có khả năng thích nghi rộng với nhiều điều kiện khí hậu và đất đai khác nhau. Sự tương phản này không chỉ tạo ra một sản phẩm lạ mắt mà còn mang nhiều ý nghĩa về mặt phong thủy (màu vàng tượng trưng cho tài lộc, màu đỏ cho sự may mắn), vì vậy dưa Kim Hồng cực kỳ được ưa chuộng làm quà biếu hoặc chưng bày trong các dịp Lễ, Tết.

Trên thế giới, dưa hấu được phân loại thành nhiều nhóm dựa trên kích thước, hình dạng và mục đích sử dụng. Các giống nổi tiếng gồm: Crimson Sweet, Charleston Gray, Black Diamond, Sugarbaby, Moon and Stars, Orangeglo, Densuke...

Các yếu tố ảnh hưởng đến sự phân bố của cây dưa hấu

Nhiệt độ: Dưa hấu là cây ưa nhiệt. Nhiệt độ tối ưu cho toàn bộ quá trình sinh trưởng và phát triển là từ 25-30°C. Mỗi giai đoạn có một ngưỡng nhiệt độ lý tưởng riêng: hạt nảy mầm tốt nhất ở 28-30°C; hoa thụ phấn tốt ở 25°C. Nhiệt độ thấp (dưới 18-20°C) sẽ làm cây sinh trưởng chậm, quả phát triển kém, vỏ dày, ruột nhạt màu và giảm chất lượng. Ngược lại, nhiệt độ quá cao (trên 35°C) có thể gây hại cho quá trình ra hoa và thụ phấn. Một yếu tố đáng chú ý là nhiệt độ cao trong giai đoạn quả chín sẽ giúp tăng độ ngọt (độ Brix) của quả.

Ánh sáng: Đây là cây ưa sáng mạnh, cần thời gian chiếu sáng từ 8-12 giờ mỗi ngày để quang hợp hiệu quả. Thiếu ánh sáng sẽ khiến thân cây vươn dài, yếu ớt, dễ bị nhiễm bệnh, khả năng đậu quả thấp và quả non dễ rụng.

Nước và Độ ẩm: Dưa hấu có đặc tính chịu hạn khá tốt nhưng lại hoàn toàn không chịu được ngập úng. Nhu cầu về nước của cây rất cao, đặc biệt trong giai đoạn nuôi quả, do quả chứa tới hơn 90% là nước. Tuy nhiên, nếu đất quá ẩm hoặc tưới thừa nước sẽ kích thích cây phát triển quá mức về thân lá, làm giảm khả năng ra hoa, đậu quả và tạo điều kiện cho các bệnh nấm như nứt thân, thán thư phát triển. Một kỹ thuật quan trọng là giảm lượng nước tưới khi quả gần thu hoạch để giúp quả tích lũy đường, tăng độ ngọt và độ bền. Lượng mưa hàng năm phù hợp cho canh tác dưa hấu là khoảng 400-600 mm.

Gió: Gió nhẹ giúp ruộng dưa thông thoáng, giảm độ ẩm và sâu bệnh. Tuy nhiên, gió mạnh (cấp 4-5 trở lên) có thể gây hại cơ học như làm lật dây, gãy ngọn, và làm rụng hoa, quả non. Do đó, cần bố trí hướng cho dây dưa bò xuôi theo chiều gió để giảm thiểu tác hại.

Thổ nhưỡng: Dưa hấu phát triển tốt nhất trên các loại đất có kết cấu nhẹ, tơi xốp, tầng canh tác dày và khả năng thoát nước tốt. Các loại đất lý tưởng bao gồm đất thịt nhẹ, đất cát pha, và đất phù sa ven sông. Trồng trên đất sét nặng, bí chặt sẽ làm bộ rễ kém phát triển, cây sinh trưởng còi cọc, quả nhỏ và chất lượng thấp. Cây dưa hấu thích nghi tốt trong khoảng pH từ 5,5 đến 7,2.

Luân canh: Đây là một yêu cầu kỹ thuật quan trọng. Việc trồng dưa hấu liên tục trên cùng một mảnh đất (liên canh) sẽ làm tích tụ các mầm bệnh trong đất, đặc biệt là nấm Fusarium, Pythium, Phytophthora... rất khó trị. Do đó, cần phải thực hiện luân canh với các cây trồng khác họ như lúa, ngô, hoặc các loại cây họ đậu để cắt đứt vòng đời của mầm bệnh.

Phân bố cây dưa hấu ở Việt Nam

Sự phân bố các vùng trồng dưa hấu ở Việt Nam không đồng đều mà có sự chuyên môn hóa rõ rệt, phản ánh sự tối ưu hóa giữa điều kiện tự nhiên và cơ hội thị trường.

• Đồng bằng sông Cửu Long (ĐBSCL): Đây là vùng sản xuất dưa hấu lớn nhất và quan trọng nhất của Việt Nam. Với lợi thế khí hậu nóng ẩm quanh năm và hệ thống đất phù sa màu mỡ, ĐBSCL có thể trồng dưa hấu quanh năm, đặc biệt tập trung vào các vụ có giá trị kinh tế cao như dưa phục vụ thị trường Giáng sinh (Noel) và Tết Nguyên Đán. Đặc biệt, vùng đất giồng cát ven biển ở Cần Thơ được biết đến với việc cho ra những quả dưa có chất lượng rất cao.
• Duyên hải Nam Trung Bộ: Vùng này có điều kiện khí hậu khô và nhiều nắng, rất lý tưởng để trồng các giống dưa có độ ngọt cao. Đây là vùng trồng dưa hấu lớn thứ hai cả nước.
• Tây Nguyên: Vùng này cũng là vùng trồng dưa hấu quan trọng. Dưa hấu trồng ở đây được đánh giá cao về chất lượng, có độ ngọt đậm và thời gian bảo quản sau thu hoạch dài hơn so với các vùng khác.

Các giai đoạn sinh trưởng và phát triển của cây dưa hấu

Giai đoạn cây con (2 tuần đầu tiên): Hạt dưa hấu sau khi được gieo vào đất ẩm và ấm (lý tưởng là 25-30°C) sẽ hút nước và nảy mầm. Rễ mầm sẽ mọc ra đầu tiên, cắm sâu xuống đất để hút dinh dưỡng, sau đó hai lá mầm sẽ đội vỏ hạt và vươn lên khỏi mặt đất. Cây bắt đầu phát triển những chiếc lá thật (true leaves) đầu tiên, đây là giai đoạn cây còn non yếu và rất nhạy cảm với điều kiện ngoại cảnh.

• Thường gieo trồng vào tháng 10-11 để thu hoạch quả vào dịp Lễ Noel và Tết Nguyên Đán. Vụ sau Tết, gieo trồng từ tháng 2 đến tháng 5-6.
• Ruộng cần được cày bừa kỹ, sâu để đất tơi xốp, dọn sạch cỏ dại và tàn dư thực vật của vụ trước, sau đó phơi ải để diệt mầm bệnh.
• Lên luống cao 20-30 cm, có dạng mui luyện để dễ thoát nước, Rãnh rộng 30 cm, sâu 25 cm. Tùy theo phương thức canh tác mà có thể làm luống đơn (rộng 2,5-3 m) hoặc luống đôi (rộng 4,5-6 m). Luống nên được làm theo hướng Đông-Tây để cây nhận được nhiều ánh sáng mặt trời nhất hoặc xuôi theo hướng gió.
• Sử dụng màng phủ nông nghiệp là một biện pháp kỹ thuật tiên tiến được áp dụng rộng rãi. Màng phủ (thường có hai mặt) được trải căng trên mặt luống với mặt màu bạc hướng lên trên và mặt đen hướng xuống dưới. Lợi ích của việc này là: mặt bạc phản xạ ánh sáng, giúp xua đuổi côn trùng chích hút; mặt đen ngăn cản ánh sáng, hạn chế cỏ dại phát triển, đồng thời giúp giữ ẩm, giữ ấm cho đất và ngăn ngừa sự rửa trôi phân bón khi có mưa lớn.
• Lượng hạt giống cần dùng cho trồng 1 ha là 0,5-1 kg, tùy theo hạt nhỏ hay hạt to. Để tăng tỷ lệ nảy mầm và giúp hạt mọc đều, cần xử lý hạt trước khi gieo. Hạt được ngâm trong nước ấm (pha theo tỷ lệ 2 sôi 3 lạnh) trong 4-6 giờ, sau đó vớt ra rửa sạch nhớt và đem ủ trong khăn ẩm ở nhiệt độ 28-30°C trong 24-36 giờ cho đến khi hạt nứt nanh (nhú rễ mầm).
• Gieo trực tiếp hạt đã nứt nanh vào các hốc đã chuẩn bị sẵn trên đồng ruộng. Phương pháp này giúp rễ phát triển sâu và cây khỏe hơn, nhưng khó chăm sóc và dễ bị thiệt hại do thời tiết hoặc sâu bệnh giai đoạn đầu.
• Gieo bầu (ươm cây con) là phương pháp phổ biến và an toàn hơn. Hạt được gieo vào các bầu ươm chứa hỗn hợp đất, phân chuồng và trấu (tỷ lệ 6:4:1). Túi bầu làm bằng plastic đường kính 10 cm, cao 10-12 cm. Sau khi gieo hạt xong lấp lớp đất mỏng phủ hạt. Cần đề phòng chuột, kiến tha hạt. Tưới đủ ẩm, không nên tưới nhiều nước, cây dễ bị chết thắt vào mùa nóng. Việc ươm cây trong bầu giúp tiết kiệm hạt giống, dễ dàng chăm sóc cây con tập trung, bảo vệ cây khỏi điều kiện bất lợi và sâu bệnh, đảm bảo cây con đồng đều trước khi trồng. Khi cây con mọc được 1-2 lá thật (khoảng 7-10 ngày tuổi), tiến hành đem trồng ra ruộng.
• Ghép dưa hấu lên gốc bầu là phương pháp tiên tiến để tránh bệnh héo vàng do nấm Fusarium oxysporum f. sp. niveum và các bệnh từ đất gây ra khi trồng dưa hấu vào mùa nóng ẩm. Dùng giống bầu khỏe, dễ thích nghi, nhân giống để làm gốc ghép. Gieo hạt bầu vào bầu đất như dưa hấu. Khi cây bầu mọc hai lá mầm thì gieo hạt dưa hấu. Hạt dưa hấu gieo trong trấu hoặc cát đãi sạch, lấp lượt trấu hoặc cát dày 2-4 cm. Để hạt dưa hấu nơi ít ánh nắng để mầm mọc dài, lá mầm chậm mở. Khi cây bầu có lá thật, cắt phần ngọn bầu sát hai lá mầm từ hôm trước. Hôm sau cắt vát phần ngọn dưa hấu dài 3 cm, dùng tăm tre cứng và sạch, nhỉnh hơn thân dưa hấu cắm vào ngọn bầu, rút tăm tre cắm ngọn dưa hấu vào lỗ ghim vừa rút ra. Nên ghép chỗ kín gió, vào lúc chiều mát, che cây ghép kín trong 3-5 ngày. Khi ngọn dưa hấu liền vào ngọn bầu, để cây chỗ mát, khi cây có 2 lá thật đem trồng (10-13 ngày).
• Khoảng cách trồng hợp lý giúp ruộng dưa thông thoáng, giảm sâu bệnh và tối ưu hóa việc sử dụng ánh sáng, dinh dưỡng. Khoảng cách phổ biến là hàng cách hàng 2,5-3 m và cây cách cây trên hàng là 0,5 m, tương ứng với mật độ từ 6.500-9.000 cây/ha.

Giai đoạn phát triển thân lá (từ tuần 2 đến tuần 4-5): Đây là giai đoạn sinh trưởng sinh dưỡng mạnh mẽ nhất, thân chính và các nhánh phụ (chèo) vươn dài ra, phát triển một bộ lá xum xuê. Cây sẽ bò lan rộng ra xung quanh để tối đa hóa diện tích tiếp xúc với ánh sáng mặt trời. Một bộ lá khỏe mạnh là "nhà máy" quang hợp, tạo ra năng lượng để chuẩn bị cho việc ra hoa và nuôi quả sau này. Giai đoạn này cây cần nhiều Đạm (N) để phát triển thân lá.

• Tưới đủ ẩm trong 3 ngày đầu để cây bén rễ vào đất. Sau đó cung cấp nước đều đặn, khoảng 2-3 ngày/lần tùy điều kiện thời tiết, để cây phát triển bộ lá khỏe mạnh.
• Khi cây có 4-5 lá thật, tiến hành bấm ngọn chính để kích thích cây ra các nhánh bên (chèo). Sau đó, chọn giữ lại 1 thân chính và 1-2 nhánh khỏe mạnh nhất, còn lại tỉa bỏ hết các nhánh phụ và nhánh gốc. Việc này giúp cây thông thoáng và tập trung dinh dưỡng để nuôi thân và quả sau này.
• Khi các dây dưa bắt đầu bò dài, cần định hướng cho chúng bò theo một hướng nhất định, thường là vuông góc với hàng trồng và song song với nhau. Có thể dùng que tre nhỏ hoặc một ít đất để ghim và cố định dây. Việc này giúp ruộng dưa thông thoáng, dễ quản lý, chăm sóc và thu hoạch, đồng thời hạn chế việc dây bị gió lật.

Giai đoạn ra hoa (30-40 ngày sau gieo): Cây bắt đầu chuyển sang giai đoạn sinh sản. Hoa đực thường xuất hiện trước hoa cái khoảng 10-14 ngày. Giai đoạn này rất quan trọng, quyết định trực tiếp đến tỷ lệ đậu quả và năng suất cuối cùng. Giai đoạn này cây cần bón nhiều Kali (K) và Lân (P) để giúp quả phát triển to, ngọt và chắc.

• Mặc dù ong có thể thụ phấn tự nhiên, việc thụ phấn bổ sung bằng tay giúp đảm bảo tỷ lệ đậu quả cao, quả đồng đều và tập trung, dễ chăm sóc. Thời điểm tốt nhất để thụ phấn là vào buổi sáng sớm (từ 6-9 giờ) khi hoa cái nở rộ (khoảng 25-30 ngày sau trồng). Ngắt một hoa đực đã nở to, vê bỏ các cánh hoa để lộ ra phần nhị chứa đầy phấn, sau đó chấm nhẹ và đều phấn lên đầu nhụy của hoa cái.

Giai đoạn đậu quả và phát triển quả: Ngay sau khi thụ phấn thành công cho đến khoảng 2 tuần trước khi thu hoạch. Bầu quả ở hoa cái sẽ lớn lên nhanh chóng, phát triển thành quả dưa hấu hoàn chỉnh. Trong vài tuần đầu, quả sẽ tăng trưởng rất nhanh về kích thước. Cây dồn toàn bộ năng lượng để nuôi quả. Đây là giai đoạn cây cần nhu cầu dinh dưỡng và nước cao nhất, đặc biệt là Kali (K) và Canxi (Ca) để quả phát triển to, chắc và ngọt.

• Sau khi thụ phấn khoảng 1 tuần, khi quả non đã lớn bằng quả chanh, tiến hành chọn quả. Mỗi dây chỉ nên để lại 1, tối đa là 2 quả. Nên ưu tiên chọn những quả ở vị trí lá thứ 15-20 (tương ứng với hoa cái thứ 3-4 trên dây), có hình dạng tròn đều, cuống to, dài, không có dấu hiệu sâu bệnh. Tất cả các quả khác trên dây cần được ngắt bỏ để tập trung dinh dưỡng. Nên dùng rơm rạ hoặc các vật liệu khô để kê bên dưới quả, tránh cho quả tiếp xúc trực tiếp với đất ẩm có thể gây thối.
• Xoay quả để toàn bộ quả được tiếp xúc với ánh nắng mặt trời.

Giai đoạn quả chín: Giai đoạn cuối cùng của vòng đời. Quả ngừng tăng trưởng về kích thước và bắt đầu quá trình tích lũy đường, làm tăng độ ngọt. Các dấu hiệu chín sinh lý và thương phẩm bắt đầu xuất hiện, báo hiệu thời điểm thu hoạch đã đến.

Tổng thời gian từ lúc gieo hạt đến khi thu hoạch thường kéo dài từ 60 đến 90 ngày, tùy thuộc vào từng giống dưa hấu cụ thể.

Quy trình bón phân

Bón phân cho dưa hấu là một quy trình động, phải được điều chỉnh linh hoạt theo từng giai đoạn phát triển cụ thể của cây để đáp ứng đúng và đủ nhu cầu dinh dưỡng, từ đó tối ưu hóa năng suất và chất lượng.

Bón lót trước khi trồng (trước khi phủ bạt): cung cấp dinh dưỡng nền cho toàn bộ quá trình phát triển của cây. Cải tạo đất tơi xốp, cung cấp nguồn dinh dưỡng hữu cơ dồi dào và phòng ngừa nấm bệnh. Lượng phân bón tham khảo trên 1 ha gồm: 20 tấn phân chuồng hoai mục + 100-200 kg Super lân + 200 kg NP 20-20 + 300 kg vôi bột.

Bón thúc trước khi ra hoa:

• Lần 1: sau trồng 7 - 10 ngày, khi cây đã hồi xanh, pha loãng 10-20 kg Urea + 10-20 kg KCl / ha, tưới xung quanh gốc (đục lỗ trên bạt quanh gốc).
• Lần 2: sau trồng 15 ngày, pha loãng 20-30 kg Urea + 20-30 kg KCl / ha, tưới xung quanh gốc.

Bón thúc khi cây ra hoa, đậu quả

• Lần 3: khi cây ra hoa, 20-25 ngày sau trồng, pha loãng 20-30 kg DAP + 20-30 kg KCl + 10 kg Ca(NO₃)₂ / ha, tưới xung quanh gốc.
• Lần 4 và 5: sau khi cây đậu quả mỗi lần cách nhau 1 tuần, pha loãng 20-30 kg Urea + 20-30 kg KCl / ha, tưới xung quanh gốc.
• Lần 6: 10-14 ngày trước khi thu hoạch, pha loãng 10-20 kg K₂SO₄ tưới gốc cho quả ngọt.

Bón bổ sung bón lá để hỗ trợ điều tiết sinh lý và cung cấp các dưỡng chất trung vi lượng cần thiết.

Lưu ý: nguyên tắc 4 đúng trong phân bón gồm loại phân bón, lượng phân bón, thời điểm bón, cách bón phân phụ thuộc vào nhiều yếu tố như giống cây trồng, thời gian sinh trưởng, tình trạng thổ nhưỡng, năng suất mục tiêu, điều kiện thực tế. Người trồng cần tham khảo thêm kinh nghiệm từ những người trồng khác hoặc chuyên gia về loại giống đó để có kế hoạch bón phân hợp lý. Có thể tham khảo mục Hiểu về dinh dưỡng của TriNongViet.vn để có cơ sở khoa học cho quyết định của mình.

Các loại dịch hại thường gặp

Bọ dưa (Aulacophora similis) to bằng hạt đậu xanh, có cánh cứng, màu vàng cam bóng loáng đặc trưng, đẻ trứng quanh gốc dưa, cắn phá vào sáng sớm hoặc chiều mát. Bọ dưa gây hại nặng khi cây còn nhỏ, lúc 4-5 lá. Ấu trùng (sùng đất) sau khi nở, sống dưới đất, ăn gặm rễ cây và đục vào gốc làm dưa chết héo. Bọ trưởng thành ăn phần diệp lục của lá, chừa lại phần gân, tạo ra những vết thủng có hình dạng giống như tấm lưới hoặc ren, khiến lá xơ xác.

Bọ trĩ (Thrips palmi) có kích thước rất nhỏ, thân hình thon dài, có cánh dài và hẹp với nhiều lông tơ ở mép. Bọ non có màu vàng nhạt, không cánh. Chúng di chuyển rất nhanh và thường lẩn trốn trong đọt non, nách lá, mặt dưới lá hoặc bên trong hoa. Chúng cào rách lớp biểu bì của cây rồi hút dịch bào. Bọ trĩ tấn công làm hoa bị biến dạng, táp khô và dễ rụng, làm giảm nghiêm trọng tỷ lệ đậu quả. Khi quả còn non, bọ trĩ chích hút trên vỏ, tạo ra các vết sẹo, sần sùi (gọi là da lu). Ngọn và lá non bị tấn công sẽ xoăn lại, chùn lại và không phát triển được. Toàn bộ cây có thể trông như bị "cháy" hoặc táp nắng.

Sâu vẽ bùa (Liriomyza spp.) không có chân, cơ thể dẹt, màu trắng trong hoặc vàng nhạt. Thành trùng là một loài ruồi rất nhỏ, thường có màu đen với một điểm vàng trên lưng. Ruồi trưởng thành dùng bộ phận đẻ trứng chích vào biểu bì lá và đẻ trứng vào bên trong. Trứng nở ra sâu non, và sâu non bắt đầu ăn phần diệp lục giữa hai lớp biểu bì của lá, tạo ra các đường hầm ngoằn ngoèo, màu trắng hoặc bạc. Các đường hầm phá hủy diệp lục, làm giảm nghiêm trọng diện tích quang hợp của lá.

Bệnh chết rạp cây con (Rhizoctonia solani, Fusarium solani, Pythium spp.) thường xuất hiện lúc cây 2 lá mầm đến có lá thật, khi thời tiết nóng, ẩm, tưới quá nhiều, đất làm bầu chặt dí. Cổ rễ xuất hiện một vết bệnh nhỏ, trông như bị úng nước. Vết bệnh nhanh chóng lan rộng, chuyển sang màu nâu hoặc đen, làm cho thân cây bị tóp và teo nhỏ lại. Cây con đột ngột ngã gục xuống trong khi phần lá bên trên vẫn còn xanh tươi. Sau vài ngày, toàn bộ cây sẽ chết khô.

Bệnh nứt dây chảy nhựa (Mycosphaerella melonis/Didymella bryoniae) bùng phát mạnh khi độ ẩm không khí trên 85%. Trên thân xuất hiện những đốm hình bầu dục, màu xanh nhạt hoặc trắng xám, trông như bị úng nước, đặc biệt là ở các lóng gần gốc hoặc điểm phân nhánh. Phần vỏ thân tại vị trí bệnh bị nứt ra theo chiều dọc. Từ vết nứt, một dòng nhựa ứa ra. Bên trong vết bệnh, nếu độ ẩm cao, có thể thấy các chấm đen li ti, đó là quả thể của nấm. Khi bệnh bao quanh thân, nó sẽ làm tắc nghẽn mạch dẫn, khiến phần ngọn phía trên bị héo và chết. Vết bệnh trên quả ban đầu là đốm tròn, lõm vào, úng nước, sau đó lớn dần, chuyển sang màu nâu đen và thối nhũn.

Bệnh thán thư (Colletotrichum orbiculare) bùng phát dữ dội khi trời mưa nhiều, độ ẩm không khí cao (>90%). Bệnh có thể tấn công tất cả các bộ phận trên mặt đất của cây (lá, thân, quả). Ban đầu, vết bệnh là những đốm nhỏ, úng nước, màu vàng nhạt. Vết bệnh phát triển nhanh, lõm sâu xuống so với bề mặt, viền đen và tâm màu nâu nhạt. Vết bệnh ăn sâu vào trong ruột quả, gây thối đắng, làm quả mất hoàn toàn giá trị thương phẩm.

Bệnh phấn trắng (Erysiphe cichoracearum, Sphaerotheca fuligena) phát triển mạnh trong điều kiện khô ráo nhưng ẩm độ không khí cao vào ban đêm và sáng sớm. Hai mặt lá xuất hiện những đốm nhỏ màu trắng đến trắng xám, hình tròn, trông giống như có ai đó rắc bột lên. Lá bị bệnh nặng sẽ chuyển sang màu vàng nhạt, sau đó khô héo, giòn và chết.

Bệnh héo rũ (Fusarium oxysporum f. sp. niveum) phát triển mạnh ở điều kiện nhiệt độ đất tương đối cao (25-27°C), và đất chua (pH thấp). Cây con bị bệnh có thể chết đột ngột (chết rạp), hoặc còi cọc, lá úa vàng. Cây lớn có biểu hiện héo rũ vào lúc trời nắng gắt, đặc biệt là ở một vài nhánh hoặc một bên của cây. Vào ban đêm hoặc sáng sớm, cây có thể xanh tươi trở lại. Sau vài ngày héo tạm thời, cây sẽ héo hoàn toàn, lá chuyển sang màu vàng úa và chết không thể phục hồi.

Bệnh héo vi khuẩn (Erwinia tracheiphila) lây truyền chủ yếu qua côn trùng chích hút (bọ dưa). Cây dưa hấu đang sinh trưởng xanh tốt bỗng nhiên bị héo rũ một cách nhanh chóng, thường bắt đầu từ một nhánh hoặc một phần của cây, lá vẫn còn màu xanh. Cây bị héo rất nhanh, chỉ trong vòng vài ngày, và không có khả năng phục hồi vào ban đêm hay sáng sớm, sau đó cây sẽ chết hoàn toàn.

Bệnh loang lổ quả (Acidovorax citrulli, Pseudomonas pseudoalcaligenes) lây truyền chủ yếu qua hạt giống bị nhiễm bệnh. Vi khuẩn lây lan rất nhanh trong ruộng qua nước mưa văng bắn, nước tưới phun, gió, cũng như qua dụng cụ canh tác và hoạt động của con người khi cây đang ướt. Trên lá mầm xuất hiện các đốm úng nước màu xanh tối ở mép hoặc giữa lá mầm. Các đốm này có thể làm cây con chết rạp nhanh chóng. Trên bề mặt vỏ quả (phần tiếp xúc với ánh nắng) xuất hiện một đốm nhỏ, úng nước, màu xanh tối, trông như một vết dầu loang. Đốm bệnh này nhanh chóng phát triển thành một vết loang lổ lớn, màu xanh ô liu đến nâu đen, không có hình dạng nhất định. Vỏ quả tại vị trí bệnh có thể bị nứt ra, và từ đó chảy ra một dịch lỏng, dính, màu hổ phách, phần ruột quả bị thối rữa, có mùi hôi.

Bệnh khảm Virus (PRSV, WMV, ZYMV) lây lan qua côn trùng chích hút như bọ trĩ, rầy mềm. Lá cây bị bệnh có biểu hiện loang lổ màu xanh đậm nhạt, xoăn lại, biến dạng. Ngọn cây bị chùn lại, không phát triển.

Lưu ý: Để hiểu thêm về dịch hại cũng như các nguyên tắc quản lý dịch hại hiệu quả, an toàn, đạt chuẩn mời quý bạn đọc tham khảo nội dung ở mục Hiểu về bảo vệ thực vật của TriNongViet.vn để có cơ sở khoa học cho quyết định của mình.

Thu hoạch và bảo quản dưa hấu sau thu hoạch

Thời điểm thu hoạch: Dưa hấu không tiếp tục chín và tăng độ ngọt sau khi đã cắt khỏi dây, do đó việc xác định đúng thời điểm thu hoạch là cực kỳ quan trọng. Thu hoạch quá sớm quả sẽ nhạt, thu hoạch quá muộn quả dễ bị bở, nhũn. Tua cuốn (tendril) ở nách lá ngay tại cuống quả là chỉ báo đáng tin cậy nhất, chuyển từ màu xanh sang nâu và bắt đầu khô héo. Phần vỏ quả tiếp xúc với mặt đất sẽ chuyển từ màu trắng hoặc xanh nhạt sang màu vàng kem hoặc vàng đậm khi quả chín. Dùng ngón tay gõ nhẹ vào vỏ quả nếu âm thanh phát ra trầm và đục ("bịch bịch"), chứng tỏ quả đã chín, ruột chắc. Nên thu hoạch vào buổi sáng sớm hoặc chiều mát khi nhiệt độ không quá cao để giảm sự mất nước và sốc nhiệt cho quả.

Phương pháp thu hoạch: Dùng dao hoặc kéo sắc để cắt cuống quả, chừa lại một đoạn cuống dài khoảng 8-10 cm. Việc này giúp quả tươi lâu hơn và hạn chế sự xâm nhập của vi sinh vật qua vết cắt. Tránh bứt hoặc giật mạnh quả khỏi dây vì có thể làm nứt quả.

Xử lý sau thu hoạch: Sau khi thu hoạch, cần loại bỏ ngay những quả bị dập nát, nứt vỡ, thối hỏng hoặc có dấu hiệu sâu bệnh để tránh lây lan. Sau đó, tiến hành phân loại quả theo kích thước, hình dạng và chất lượng theo yêu cầu của thị trường. Một số quy trình tiên tiến có thể rửa quả bằng nước muối loãng 5% hoặc rượu trắng rồi lau khô để diệt khuẩn trên bề mặt vỏ trước khi đưa vào bảo quản lâu dài.

Bảo quản: Bảo quản ở nhiệt độ thường là phương pháp phổ biến ở quy mô nông hộ. Dưa hấu được xếp ở nơi khô ráo, thoáng mát, tránh ánh nắng trực tiếp. Nên lót rơm hoặc cỏ khô ở dưới và giữa các lớp dưa để tránh va đập và tạo sự thông thoáng. Với phương pháp này, dưa hấu có thể bảo quản được từ 10-20 ngày. Bảo quản lạnh ở nhiệt độ 10-15°C có thể giữ được chất lượng trong khoảng 2-3 tuần. Tuyệt đối không bảo quản dưa hấu chung với các loại trái cây sản sinh nhiều ethylene như táo, chuối, cà chua.

Ứng dụng của cây dưa hấu

Dưa hấu nổi bật với hàm lượng nước rất cao, chiếm khoảng 91-92% trọng lượng, và hàm lượng calo thấp. Cách dùng phổ biến nhất là ăn tươi, cắt thành miếng hoặc dùng muỗng múc. Đây là món tráng miệng và giải khát hoàn hảo trong mùa hè.

Dưa hấu được sử dụng rộng rãi để làm nước ép, sinh tố, cocktail.

Kết luận

Cây dưa hấu là cây trồng ngắn ngày, có thể trồng quanh năm ở nhiều vùng, chi phí đầu tư tương đối thấp nhưng mang lại hiệu quả kinh tế cao, thường cao gấp 3-5 lần so với trồng lúa. Nó tạo ra nguồn thu nhập ổn định và giải quyết việc làm cho hàng ngàn hộ nông dân, góp phần xóa đói giảm nghèo, đặc biệt ở các vùng nông thôn, vùng sâu vùng xa.

Sự thành công của việc canh tác dưa hấu phụ thuộc vào sự hiểu biết sâu sắc và áp dụng hợp lý các biện pháp kỹ thuật. Việc lựa chọn giống phù hợp với điều kiện khí hậu và thổ nhưỡng của từng vùng, kết hợp với việc quản lý thời vụ, chuẩn bị đất, tưới tiêu và bón phân theo từng giai đoạn sinh trưởng cụ thể của cây là những yếu tố then chốt quyết định năng suất và chất lượng.

Bạn đang tìm kiếm người đồng hành trên hành trình phát triển nông nghiệp? TriNongViet.vn sẵn sàng kết nối bạn với mạng lưới chuyên gia hàng đầu trong lĩnh vực cây trồng. Hãy liên hệ ngay với fanpage Trí Nông Việt để cùng trao đổi, hợp tác và xây dựng sự nghiệp nông nghiệp hiện đại, an toàn, hiệu quả và bền vững.